سنڌ ۾ پاڻي جي کوٽ ۽ ڇھ ڪئنال پروجيڪٽ

سنڌ ۾ پاڻي جي کوٽ ۽ ڇھ ڪئنال پروجيڪٽ

پاڪستان جي وفاقي حڪومت سرسبز پاڪستان تحت 6 نوان واهه ٺاهڻ جي منصوبي عمل ڪري رهي آهي. هن قدم جو بنيادي مقصد پنجاب جي چولستان ۾ ريگستان تي خاص ڌيان ڏيڻ سان 4.8 ملين ايڪڙ غيرآباد زمين کي آباد ڪرڻ آهي. جيتوڻيڪ حڪومت ان منصوبي کي زراعت کي جديد بڻائڻ ۽ قومي خوراڪ کي تحفظ ڏيڻ لاءِ هڪ اهم قدم قرار ڏئي ٿي، پر پير سائين پاڳاره جي نشاندهي کان پوءِ  سنڌ صوبي طرفان ان کي سخت مخالفت ۽ سخت بي اعتماديءَ کي منهن ڏيڻو پئجي رهيو آهي. سنڌ جا خدشا خاص طور تي پاڻيءَ جي وڌندڙ کوٽ، سنڌو درياءَ جي ڊيلٽا کي امڪاني ماحولياتي نقصان، ۽ موجوده پاڻي جي حصيداري جي معاهدن خاص طور تي 1991ع وارو معاهدو موجوده پير پاڳارا ڪيو هو جيڪي انوقت سنڌ آب ڪلاڻي کاتي جا وزير هئا. اها بد اعتمادي ۽ خدشا 1991ع واري پاڻي جي ورڇ واري معاهدي جي ڀڃڪڙين جي ڪري پيدا ٿيا آهن. هي منصوبو گھڻ طرفي فزيبلٽي تي مشتمل آهي جنهن ۾ ممڪن ماحولياتي، معاشي، سماجي، ناڪاري نتيجا  ۽ ٽيڪنالاجي جي غلط استعمال ڪري گهڻ رخي پيچيدگيون ۽ مسئلا پيدا ٿيندا، جن جو تدارڪ ڪرڻ ناممڪن ٿي پوندو. اسٽيڪ هولڊرز ۾ وفاقي ۽ صوبائي حڪومتون، سنڌو درياھ  سسٽم اٿارٽي ، سرسبز پاڪستان انيشيٽو  لاڳاپيل گرين ڪارپوريٽ انيشيٽو، امڪاني پرڏيهي سيڙپڪاري، ۽ متاثر ٿيل برادريون، ۽ خاص طور تي سنڌ شامل آهن. آخرڪار، پاڪستان ۾ پاڻيءَ جي وسيلن جي انتظام لاءِ هڪ متوازن ۽ پائيدار روش جي ضرورت آهي ته سڀني اسٽيڪ هولڊرز جي خدشن کي شفاف ڳالهين ۽ منصفانه طريقي سان حل ڪيو وڃي.  پاڪستان جي پاڻي جو منظرنامو ۽ تجويز ڪيل ڇھ ڪينال پاڪستان جو سماجي ۽ اقتصادي ڍانچو سنڌو درياءَ جي بيسن سان جڙيل آھي، جيڪو دنيا جو سڀ کان وڏو پاڻ ۾ ڳنڍيل آبپاشي نظام آھي .  هي پيچيده نيٽ ورڪ معيشت جو بنيادي ذريعو آهي، زرعي پيداوار ۾ واڌارو ڪرڻ، روزگار جا ذريعا پيدا ڪرڻ ۽ ملڪ جي مجموعي معيشت کي سهارو ڏيڻ شامل آهن.  وفاقي حڪومت سرسبز پاڪستان انيشي ايٽو هن بنياد تي شروع ڪيو ويوآهي ته جيئن غيرآباد زمينن کي پوکجي. هن ميگا منصوبي جي شروعات جو بنيادي حصو ڇهن نون واهن جي  تعمير سان آهي. انهن ڇهن واهن جا نالا معلوم نه ٿي سگهيا آهن پر پهريون ڪئنال نشان حيدر لانس نائڪ محفوظ شهيد جي نالي تي ۽  آخري واھ چولستان ڪينال جي نالي سان سڃاتو ويندو، ستلج نديءَ جيڪا اڳ ۾ ئي هندستان کي ڏنل آهي سان گڏ پنجاب جي چولستان ريگستان کي آباد ڪرڻ جي رٿابندي ڪئي وئي آهي. بهرحال، پروجيڪٽ تي ڪافي تڪرار پيدا ٿي پيو آهي ۽   وڏي مخالفت کي منهن ڏيئي رهيو آهي. خاص طور تي سنڌ صوبو سڀني کان وڌيڪ اعتراض ڪري رهيو آهي، جيڪو سنڌوءَ جي هيٺئين حصي ۾ واقع آهي. هن رپورٽ جو مقصد "ڇهه واهن جي مسئلي" جو هڪ جامع تجزيو مهيا ڪرڻ آهي، جنهن ۾ ان جي تاريخي حوالي سان، موجوده بي اعتمادي جي بنيادي سببن، مختلف طول و عرض ۾ ان جي امڪانن جو هڪ مڪمل جائزو، ۽ اهم اسٽيڪ هولڊرز جي سڃاڻپ شامل آهي. 

تاريخي پس منظر: پاڪستان ۾ واٽر مئنيجمينٽ ۽ ڪئنالن جي بنيادي ڍانچي جو ارتقا سنڌو طاس ۾ پاڻي جي انتظام جي تاريخ   برطانوي نوآبادياتي دور ۾ شروع ٿي، انهي کان اڳ سنڌو قدرتي وهڪرن جي ڪري سنڌ ۾ ريٽي مٽي کي وڌائيندو رهيو آهي جنهن جي ڪري سنڌو ماٿري ۾ زرخيزي ٿي. 1850ع ۾ انگريزن سنڌو درياءَ تي انجنيئرنگ جو ڪم شروع ڪيو ۽ هڪ وسيع ڪئنال سسٽم ٺاهيو جيئن سنڌ مان تڪڙو مال ميڙي سگهجي. اهو هڪ اهڙو عمل شروع ڪيو ويو جنهن تي ان وقت جي ڪيترن ڏاهن جو خيال هو ته سنڌو تي بئراج ٺاهڻ سنڌو کي قيد ڪرڻ جي برابر آهي جيڪو هڪ ڊگهي عرصي کانپوءِ سنڌو درياھ ۽ انڊس ڊيلٽا ۾ بتدريج تباهيءَ آڻيندو، جنهن جا اثر ڪافي عرصي کان ظاهر پيا ٿين. انهي جو فوري اثر اهو ٿيو ته سنڌو درياھ ذريعي ٿيندڙ آمدورفت بالڪل ختم ٿي وئي. پوري دنيا ۾ پلون جوڙيون ويون آهن پر اهي به آمدرفت ۾ رڪاوٽ ناهن. سنڌو شايد دنيا جو واحد درياھ آهي جنهن تي بحري آمدورفت ممڪن ناهي. پاڪستان جي آزاديءَ کان پوءِ، ايندڙ حڪومتن ان روش کي جاري رکيو، زرعي زمينن کي وڌائڻ جي مقصد سان وڌيڪ بئراج، ڊيم ۽ واهه ٺاهيا ويا. ڊيلٽا جي تباهي ٿيندي به، آبپاشي جي بنيادي ڍانچي کي وڌائڻ تي مسلسل زور ڏنو ويو، خاص طور تي انڊس ڊيلٽا جي هيٺين علائقي لاءِ، ڊگھي مدي واري ماحولياتي نتيجن جي مناسب خيال کان سواءِ ان تي ڪم جاري رهيو. تربيلا ڊيم بجلي جي پيداوار لاءِ جوڙيو ويو بعد ۾   ان تي چشما جهلم لنڪ ڪئنال کوٽيا ويا.  پنجاب پاران سنڌ اندر پاڻي جي کوٽ هجڻ باوجود چشمان جهلم لنڪ ڪئنال جي وسيلي 7 هزار ڪيوسڪ ۽ ٽي پي لنڪ ڪئنال مان 12 هزار ڪيوسڪ پاڻي ڪافي عرصي کان کنيو پيو وڃي جن جي نتيجي ۾ وقت گذرڻ سان گڏ ڊيلٽا ۾ ڊرامائي طور تي گهٽتائي آئي آهي، سمنڊ زمين ڳڙڪائي رهيو آهي ۽ سنڌين جي اعتماد کي ڇيهو رسيو آهي. اڀياس ڏيکاري ٿو ته 1833 ۽ 2018 جي ​​وچ ۾ ڊيلٽا جي ايراضيء ۾ 92 سيڪڙو گهٽتائي آئي آهي، جهنگلي ۽ سامونڊي جيوت کي شديد نقصان پهتو. اوهان کي خبر هوندي ته ارل سمنڊ، جيڪو ڪڏهن دنيا جي چوٿين وڏي ڍنڍ هئي، سوويت دور جي آبپاشي منصوبن جي ڪري  اهو سمنڊ سڪي ويو ، ڇو جو ان ۾ ڇوڙ ڪندڙ آمو درياھ ۽ سير درياھ، ٻنهي درياھن مان پاڻي موڙيو ويو يا کنيو ويو، جنهن جي نتيجي ۾ وچ ايشيا ۾ هڪ وڏي ماحولياتي تباهي آئي آهي.  جيڪڏهن سنڌ کي وچ ايشياء سان ڀيٽيو وڃي ته سنڌ ۾ انهي کان وڌيڪ تباهي آئي آهي. ماضي جي پاڻي جي انتظام جي عملن جي سنگين ماحولياتي اثرن جي ڪري سنڌ شديد خطري ۾ آهي. هن خطي جي پاڻي جي تاريخي ورڇ ۾ هڪ اهم سنگ ميل 1960 جو سنڌ طاس معاهدو آهي، جيڪو ورلڊ بئنڪ پاران هندستان ۽ پاڪستان جي وچ ۾ ٿيو. ان معاهدي ۾ سنڌو درياھ ۽ ان جي معاون درياھن جي پاڻيءَ تي ٻنهي ملڪن جي حقن جي وضاحت ڪئي وئي، ستلج، راوي ۽ بياس جو پاڻي بنيادي طور هندستان کي ۽ چناب، جهلم ۽ سنڌوءَ جو پاڻي خود پاڪستان کي ڏنو ويو. جيتوڻيڪ ان معاهدي ۾ پاڻي جي ورهاڱي جي عالمي مسئلن کي حل ڪيو ويو، پر ان ۾ پاڪستان اندر صوبن جي وچ ۾ پاڻي جي اندروني ورهاڱي جو معاملو شامل نه هو، جيڪو اڃا تائين هڪ تڪراري مسئلو آهي. ان کي حل ڪرڻ لاءِ سنڌو درياءَ تي پاڻي جي ورهاست جو معاهدو پاڪستان جي صوبن جي وچ ۾ ٿيو جنهن لاءِ ارسا نالي ادارو قائم ڪيو ويو. ان معاهدي جو مقصد صوبن وچ ۾ سنڌو درياهه جي پاڻي جي منصفاڻي ورڇ کي يقيني بڻائڻ هو. سنڌ اها دليل ڏئي ٿو ته تجويز ڪيل 6 ڪينال منصوبو معاهدي جي شقن جي ڀڃڪڙي آهي،  ماضي ۾ ڪالاباغ ڊيم بابت سنڌ جو شديد احتجاج  رهيو آهي. وفاقي حڪومت جي صوبائي پاڻي جي حقن ۽ قائم ڪيل معاهدن جي باري ۾ بار بار ڀڃڪڙي  گهرا شڪ ظاهر ڪري ٿو. 

 ڇھ ڪينال پروجيڪٽ سڄي پاڪستان ۾ اٽڪل 4.8 ملين ايڪڙ (1.9 ملين ھيڪٽر) غيرآباد زمين کي آباد ڪرڻ آھي. هن قدم جو هڪ اهم مرڪز پنجاب جو چولستان ريگستان آهي، جيڪو هڪ وسيع خشڪ علائقو آهي، جنهن ۾ زرعي ترقي جي صلاحيت موجود آهي يا نه اهو ته ماهر ٻڌايندا،  وفاقي حڪومت جي نئين تجويز ۾ هاڻي ڇهن ڪئنالن جي تعمير جو خاڪو   تبديل ڪري ٽن صوبن ۾ پکڙيل سنڌ، بلوچستان ۽ پنجاب ۾ ٻه ٻه واھ ڪڍيا ويندا، انهن مان پنج واهه سنڌو درياءَ مان پاڻي ڪڍڻ جي رٿابندي ڪئي وئي آهي، پاڪستان جي زراعت جي لائف لائن  ڇهين ڪينال يعني چولستان ڪينال، پنجاب جي چولستان ريگستان کي سيراب ڪرڻ جي خاص مقصد سان ستلج نديءَ جي ڪناري سان هلائڻ جي تجويز ڏني وئي آهي، هي پراجيڪٽ گرين پاڪستان انيشيٽو (جي پي آءِ) تحت شروع ڪيو پيو وڃي، جنهن جو مقصد نه رڳو زرعي زمينن کي وسعت ڏيڻ آهي پر ان سان گڏوگڏ وڏي پيماني تي ڪارپوريٽ علائقن ۾ نئين زرعي زراعت کي به فروغ ڏيڻ آهي.  سنڌ ۾ ڪارپوريٽ فارمنگ تي زور ان خدشن کي وڌايو آهي، ، زمين جي مالڪي ۾ ممڪن تبديلين ۽ مقامي، ننڍن هارين جي پسماندگي بابت خدشا وڌيڪ آهن. انهن ڇهن واهن جي تعمير لاءِ مختص ڪيل  بجيٽ  211 ارب رپيا آهي. هي اهم مالي سيڙپڪاري منصوبو امڪاني معاشي، معاشرتي ۽ ماحلياتي اثرن جي اڳڪٿي نٿو ڪري، ان جي فزيبلٽي ۽ ان جي فائدن ۽ قيمتن جي منصفانه ورڇ هن جي اهم خوبيون ڄاڻايون ويون آهن. جيتوڻيڪ ان منصوبي ۾ سنڌ ۽ بلوچستان جا واهه شامل آهن، پر سڀ کان وڏو تڪرار ۽ احتجاج سنڌ مان ئي پيدا ٿيو آهي، ان جو بنيادي سبب اهي ڇھ واھ آهن، جيڪي سنڌو درياهه مان سڌي ۽ ان سڌي طرح پاڻي حاصل ڪندا. ان سان سنڌ اندر اهو تاثر پيدا ٿئي ٿو ته ان منصوبي سان پنجاب کي خاص طور تي چولستان ڪينال ذريعي فائدو ٿيندو.  6 ڪئنال منصوبي جي اعلان تي سڄي سنڌ ۾ سخت احتجاج ۽ سخت مخالفت جي لهر آهي. هيءَ گڏيل مزاحمت، بنيادي طور تي ان خوف مان جنم ورتو آهي ته سنڌ جيڪا اڳ ۾ ئي پاڻيءَ جي شديد کوٽ کي منهن ڏئي رهي آهي جيڪو اونهاري جي مهينن ۾ 40 کان 50 سيڪڙو پاڻي جي وڏي کوٽ کي منهن ڏئي رهي آهي. سنڌو درياهه مان وڌيڪ پاڻي ڪڍڻ کڻڻ سان سنڌ جي زرعي زمين جو وڏو حصو غيرآباد ٿي ويندو.  سنڌ جي زرعي معيشت جو دارومدار گهڻو ڪري سنڌو درياهه جي آبپاشي تي آهي، ان جي 77 سيڪڙو زمينن جو دارومدار زراعت تي آهي. سنڌو درياءَ جي وهڪري ۾ ڪا به گهٽتائي تباهي آڻي سگهي ٿي، جنهن جي نتيجي ۾ وڏي پئماني تي فصلن جي تباهي، معيشت جو نقصان ۽ ٻهراڙي جي آباديءَ جي غربت ۾ اضافو ٿي سگهي ٿو، جتي 37 سيڪڙو اڳ ۾ ئي ماڻهو غربت جي لڪير کان هيٺ زندگي گذاري رهيا آهن. اپوزيشن جو هڪ مرڪزي دليل اهو آهي ته اهو منصوبو 1991ع جي پاڻي جي ورڇ واري معاهدي جي سڌي سئين خلاف ورزي آهي، جنهن جو مقصد صوبن ۾ سنڌو درياهه جي پاڻي جي منصفاڻي ورڇ کي يقيني بڻائڻ هو. سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻي جي وسيلن جي مبينا غير منصفانه ورڇ بابت تاريخي شڪايتون ان بي اعتمادي کي وڌيڪ تيز ڪن ٿيون. انڊس روور سسٽم اٿارٽي  جي انگن اکرن موجب، 1999ع کان 2023ع جي وچ ۾، سنڌ ۾ پاڻي جي کوٽ تمام گهڻي هئي (40 سيڪڙو) پنجاب (15 سيڪڙو) جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ آهي پر سرزمين تي پاڻي جي اڻڄاڻايل کوٽ ستر سيڪڙو کان وڌيڪ آهي، جنهن عدم مساوات جي تصور کي وڌيڪ مضبوط ڪيو آهي.  سنڌ حڪومت مسلسل سنڌو درياھ تي پنهنجي تاريخي حق کي ورجائيندي چيو آهي ته صوبي جي رضامندي کان سواءِ ان جو پاڻي هڪ طرفي طور موڙڻ جي ڪنهن به ڪوشش کي ناڪام ڪيو ويندو. جڏهن ته مخالف ڌر جو موقف آهي ته پي پي پي وفاق ۾ ۽ ڪئنالن واري معامري ۾ حڪومت سان گڏ آهي ۽ هاڻ سنڌ ۾ پنهنجو ووٽ بئنڪ بڇائڻ لاءِ ٽوپي ڊرامو ڪري رهي آهي. سنڌ ڊيلٽا ۾ مينگروو جا ٻيلا، مڇيء جي نسل جنهن ۾ پلو ۽ ٻلهڻ جي لاء هڪ اهم رهائش، ۽ سامونڊي طوفان ۽ سمنڊ جي چاڙھ خلاف هڪ قدرتي رڪاوٽ، اڳ ۾ ئي تازو پاڻي جي وهڪري جي گھٽتائي سبب اهم نقصان برداشت ڪري چڪا آهن. وهڪري ۾ وڌيڪ گهٽتائي هن اهم ماحولياتي نظام لاءِ تباھ ڪندڙ نتيجا ڏئي رهي آهي، ان منصوبي جو هڪ اهم مقصد، چولستان ريگستان کي آباد ڪرڻ  تي به سوال اٿاريا ويا آهن. چولستان جي سڙيل مٽي، واهه جي تعمير ۽ پاڻي کي برقرار رکڻ لاءِ اهم چئلينج آهي. ماهرن چولستان ڪينال کي ”غير سائنسي“ قرار ڏنو آهي ڇاڪاڻ ته ان جي مٽيءَ، واريءِ واري مٽيءَ جي ڪري ان ۾ پاڻيءَ جي وهڪري ۽ ٻاڦ جي ڪري وڏي پئماني تي پاڻي ضايع ٿي سگهي ٿو، جنهن سان ان جي ڪارڪردگيءَ کي نقصان پهچي سگهي ٿو. ان کان علاوه، ڪئنال جي تعمير جي ڪري مٿئين پهچ ۾ ممڪنه سليٽيشن جا خدشا آهن. . سنڌ جي زرعي معيشت جي امڪاني تباهي، بدلجندڙ معاشي سگھ ، سماجي ۽ معاشي اثر سبب صوبي  لاءِ وڏي ڳڻتي وارا آهن.  211 ارب روپين جي مالياتي سيڙپڪاريءَ لاءِ نه رڳو پنجاب ۾ متوقع فائدن پر سنڌ جي امڪاني معاشي نقصانن کي  نظر ۾ رکندي، انصاف تي مشتمل اندازو لڳائڻ ضروري آهي. عوامي طور تي دستياب ۽ جامع اقتصادي فزيبلٽي اسٽڊيز جي غير موجودگي انهن عنصرن کي مدنظر رکندي منصوبي جي مجموعي اقتصادي صلاحيت جو معروضي طور تي جائزو وٺڻ کي مشڪل بڻائي ٿو. پاڻي جي کوٽ سبب سنڌ ۾ هاري برادرين جو ممڪنه بي گھر ٿيڻ هڪ ٻيو سنگين سماجي ۽ اقتصادي اثر آهي. خاص طور تي سنڌ جي لحاظ کان، ڇهن ڪئنالن جي منصوبي لاءِ پاڻي جي دستيابي جو هڪ اهم ٽيڪنيڪل ۽ هائيڊرولاجيڪل خدشو آهي، خاص طور تي پاڪستان ۾ پاڻيءَ جي وڌندڙ ڇڪتاڻ ۽ وڌندڙ آبادي جي ڪري پاڻي جي کوٽ ۾ واڌارو ٿي رهيو آهي. سنڌ حڪومت ۽ ماهرن ارسا پاران جاري ڪيل پاڻي جي دستيابي جي سرٽيفڪيٽ جي اعتبار تي سوال اٿاريا آهن، ان ڳالهه جو اشارو ڏنو آهي ته اهو ٿي سگهي ٿو غلط مفروضن تي مبني هجي ته ٻوڏن جي ڪري درياھ جو پاڻي ضايع ٿئي ٿو اهو پاڻ اندر هڪ مفروضو آهي، ان حوالي سان سنڌ ۾ مسلسل پاڻي جي کوٽ کي نظر انداز نه ڪيو وڃي. چولستان جي مٽيءَ ۾ واهن جي تعمير جا ٽيڪنيڪل چئلينج پڻ پروجيڪٽ  جي ڪارڪردگيءَ ۽ پائيداريءَ بابت خدشا پيدا ڪن ٿا. ان کان علاوه، پاڪستان جي موجوده واٽر نيٽ ورڪ ۾ موجود ناڪاري ۽ اهم پاڻي جي ضايع ٿيڻ جو اشارو آهي ته موجوده نظام جي بهتري کي اوليت ڏني وڃي بجاءِ ان جي نئين واهن جي تعمير ڪئي وڃي.  موجوده آبپاشي جي بنيادي ڍانچي جي بحالي ۽ جديد ڪرڻ ۾ سيڙپڪاري ممڪن طور تي پاڻي جي تحفظ ۽ موثر ورڇ جي لحاظ کان وڌيڪ فائدو حاصل ڪري سگهجي ٿو.  سنڌ اسيمبليءَ جو ۽ عوام جو احتجاج ۽ متفقه اپوزيشن ان خدشن جي نشاندهي ڪن ٿا ۽ جيڪڏهن ان خدشن کي دور ڪرڻ کانسواءِ پروجيڪٽ کي اڳتي وڌايو ويو ته سماجي ۽ سياسي عدم استحڪام پيدا ٿيڻ جو خدشو آهي. پاڻي جي وسيلن تي بين الصوبائي تڪرار قومي اتحاد کي نقصان پهچائي سگهي ٿو . سنڌ ۽ ٻين اسٽيڪ هولڊرز سان صلاح مشوري نه ڪرڻ جا الزام، صورتحال کي وڌيڪ خراب ڪري چڪا آهن. هن پروجيڪٽ کي تڪراري ڪالا باغ ڊيم منصوبي سان ڀيٽيو ويو آهي ، جنهن کي ساڳئي مخالفت جو منهن ڏسڻو پيو ۽ آخر ۾ ان کي روڪيو ويو، هي منصوبو ڪالاباغ ڊيم کان وڌيڪ خطرناڪ قرار ڏنو ويو آهي. صوبائي اتفاق راءِ کان سواءِ وڏي پئماني تي هائيڊرو پروجيڪٽ تي عمل ڪرڻ هاڻ خطرناڪ آهي. گرين پاڪستان انيشيٽو ۾ شامل اسٽيڪ هولڊرز ۽ ڪمپنيون، ڇھ ڪينال منصوبي ۽ وسيع گرين پاڪستان انيشيٽو ۾ ڪيترائي اھم اسٽيڪ ھولڊر شامل آھن. انهن ۾ وفاقي حڪومت جا ادارا شامل آهن جهڙوڪ منصوبابندي ۽ ترقي واري وزارت،  ۽ انڊس روور سسٽم اٿارٽي جيڪا پروجيڪٽ جي نگراني ڪري رهي آهي۽ جيڪا پاڻي جي ورڇ جي ذميوار آهي. ان کان علاوه اسٽبلشمينٽ کي به هڪ اهم فريق طور ڏٺو پيو وڃي. صوبائي حڪومتون، خاص ڪري سنڌ، جيڪا منصوبي جي سخت مخالفت ڪري رهي آهي، ۽ پنجاب، جتي چولستان ڪينال هڪ اهم حصو آهي، پڻ اهم اسٽيڪ هولڊر آهن. گرين پاڪستان انيشيٽو ، ڪينال منصوبي لاءِ هڪ ڪمپني قائم ڪئي وئي آھي جيڪا ڪارپوريٽ فارمنگ کي وڌائيندي. سعودي عرب، يو اي اي، قطر ۽ بحرين کان امڪاني پرڏيهي سيڙپڪارن جي شموليت جا به اطلاع آهن،  جي پي آءِ جي تحت سنڌ ۾ وڏي پئماني تي زمينن جي فوج سان لاڳاپيل ادارن کي منتقلي جي الزامن مقامي هارين ۾ خدشا پيدا ڪري ڇڏيا آهن. جيتوڻيڪ واهه جي تعمير ۾ ملوث مخصوص تعميراتي ڪمپنين جو مهيا ڪيل معلومات ۾ واضح طور تي ذڪر نه ڪيو ويو آهي، اهو سمجهڻ مناسب آهي ته هن پيماني جي منصوبي ۾ وڏيون انفراسٽرڪچر ڊولپمينٽ ڪمپنيون شامل هونديون. انهي سان گڏ، ڪمپنيون جيڪي زرعي انپٽس (ٻج، ڀاڻ، جراثيم ڪش) ۽ مشينري فراهم ڪنديون

هن منصوبي جي فزيبلٽي جو هڪ جامع ۽ آزاد ٻيهر جائزو وٺڻ جي سفارش ڪجي ٿي، جنهن ۾ هڪ تفصيلي ماحولياتي، معاشرتي، معاشي ۽ سماجي اثرن جو جائزو شامل هجي، جنهن ۾ سنڌ جي مقامي برادرين ۽ ماحولياتي تنظيمن سميت سمورن اسٽيڪ هولڊرز جي مڪمل ۽ بامقصد شموليت شامل آهي. پنجاب لاءِ متوقع فائدن کان علاوه، هن جائزي ۾ سنڌ جي ماحولياتي صحت ۽ سنڌو درياءَ جي بيسڻ لاءِ ممڪن ناڪاري نتيجن جو پڻ سختيءَ سان جائزو وٺڻ گهرجي، 1991 جي پاڻي جي ورهاست واري معاهدي جي اصولن تي عمل ڪرڻ ضروري آهي ته جيئن سڀني صوبن ۾ پاڻي جي وسيلن جي منصفاڻي ورڇ کي يقيني بڻائي سگهجي. متبادل ۽ وڌيڪ پائيدار پاڻي جي انتظام جي حل ڳولڻ کي پڻ ترجيح ڏني وڃي. ھن ۾ موجوده آبپاشي نيٽ ورڪن جي ڪارڪردگي کي بھتر ڪرڻ، پاڻيءَ جي بچت واري زرعي طريقن کي فروغ ڏيڻ، ۽ ذخيرن جي بنيادي ڍانچي جي ترقيءَ ۾ سيڙپ ڪرڻ شامل آھي جيڪو سڀني صوبن کي فائدو ڏئي سگھي ٿو بغير ڪنھن ھڪڙي علائقي کي غير متناسب اثر انداز ڪرڻ  انڊس درياھ ڊيلٽا جي ڊگھي مدي واري ماحولياتي وهڪري جي ضرورتن تي تفصيلي مطالعو پڻ ضروري آهي ته جيئن وڌيڪ تباهي کي روڪي سگهجي ۽ ان جي ماحولياتي استحڪام کي يقيني بڻائي سگهجي. پروجيڪٽ جي سڀني پهلوئن ۾ شفافيت، بشمول فزيبلٽي اسٽڊيز، ماحولياتي اثرن جي جائزي ۽ ڪنهن به ڪمپنيءَ سان معاهدن جو عوام تي ظاهر ڪرڻ، اعتماد سازي ۽ احتساب کي يقيني بڻائڻ لاءِ ضروري آهي . آخرڪار، اتفاق راءِ سان هڪ جامع قومي واٽر پاليسي جوڙڻ جي ضرورت آهي، جيڪا سڀني صوبن جي پاڻيءَ جي ضرورتن ۽ خدشن کي مساوي ۽ پائيدار طريقي سان حل ڪري. جيڪڏهن ڪارپوريٽ فارمنگ ڪرڻي آهي ته موجوده زمينداري سسٽم اندر ڪارپوريٽ فارمنگ کي  ترقي وٺرائي وڃي. 

جيڪڏهن پنجاب اڃا نٿو مُڙي تو سنڌين کي گهرجي ته عالمي عدالت ڏانهن رجوع ڪن ۽ انهي مسئلي کي پاڻي جي عالمي سمجهوتي مطابق حل ڪرڻ تي زور ڏين. اهو تڪرار پهريون ناهي پوري دنيا ۾ پاڻي تي تڪرار پيدا ٿيا آهن ۽ انهن کي حل ڪيو ويو اهي جنهن مان سنڌ طاس به هڪ آهي

وضاحت؛
هي مضمون ڊيسڪ رسرچ تي مبني آهي جنهن سان هر ڪنهن جو متفق هجڻ ضروري نه آهي

International Zero Discrimination Day

 

International Zero Discrimination Day

Observed annually on March 1st, the United Nations' Zero Discrimination Day serves as a powerful and poignant reminder of the fundamental human right to live a life free from prejudice, stigma, and marginalization. This day underscores the urgent and ongoing need to combat all forms of discrimination, whether based on race, gender, age, sexual orientation, disability, socioeconomic status, or any other status. As we approach Zero Discrimination Day 2025, the call for a more equitable and inclusive world resonates even more strongly. It's crucial to delve deeper into the multifaceted challenges faced by marginalized communities, particularly focusing on the often-overlooked experiences of South Asians with disabilities. Their experiences represent a complex intersection of discrimination, demanding focused attention and concerted action.

The Multifaceted Context of Disability

Disability is not a monolithic concept. It encompasses a wide spectrum of physical, sensory, intellectual, cognitive, and mental impairments, some visible and others invisible. It is an integral and natural part of the human experience, affecting individuals across all demographics and socioeconomic backgrounds because of barriers. Despite its prevalence, persons with disabilities often encounter significant, systemic barriers that impede their full participation and inclusion in society. These barriers are not simply physical; they are often deeply rooted in societal attitudes, cultural norms, and systemic inequalities. They can manifest as inaccessible infrastructure, discriminatory practices, various heartening terminologies, limited access to quality education and healthcare, and pervasive social stigma.

South Asians with Disabilities

South Asians with disabilities often face a double, sometimes even triple, burden of discrimination. They are marginalized not only as members of the disability community but also as individuals belonging to an ethnic minority group or sexual identity. Within their own communities, they may encounter cultural stigma, misconceptions surrounding the causes of disability, and even outright rejection. Disability may be viewed through a lens of shame, superstition, or as a punishment for past transgressions, leading to isolation and a lack of support for both the individual and their family. Furthermore, they often experience discrimination in the broader society due to their ethnicity, language, religious beliefs, or cultural practices. This intersectional discrimination, where multiple forms of prejudice converge, creates a complex web of disadvantage, leading to profound social exclusion, economic hardship, limited access to essential services, and diminished opportunities for personal growth and development.

The challenges faced by South Asians with disabilities are often exacerbated by poverty, lack of access to assistive technologies, limited availability of rehabilitation services, and inadequate representation in decision-making processes. These factors contribute to a cycle of marginalization, making it difficult for individuals to overcome the barriers they face and realize their full potential. The lack of disaggregated data on disability within South Asian communities further complicates the issue, making it difficult to accurately assess the prevalence of disability and develop targeted interventions.

Unraveling the Roots of Disability Discrimination

Disability discrimination is a complex phenomenon with roots in a variety of interconnected factors, including:

• Lack of Awareness and Understanding: A fundamental cause of discrimination is the widespread lack of accurate information and understanding about disability. Misconceptions, stereotypes, and fear often fuel prejudice and negative attitudes. Many people are simply unaware of the diverse range of disabilities and the challenges faced by individuals living with them.
• Cultural Stigma and Misconceptions: In some cultures, disability is shrouded in stigma and viewed through a lens of shame or misfortune. This can lead to discrimination and exclusion of individuals with disabilities, preventing them from accessing support and resources.
• Fear and Discomfort: Some individuals may feel uncomfortable or even fearful around people with disabilities due to a lack of familiarity or understanding. This discomfort can lead to avoidance, exclusion, and discriminatory behavior.
• Systemic Barriers: Beyond individual attitudes, systemic, policy and institutional barriers play a significant role in perpetuating disability discrimination. These barriers can include inaccessible infrastructure, discriminatory hiring practices, limited access to education and healthcare, and a lack of representation in decision-making bodies.
• Socioeconomic Condition: Poverty and socioeconomic disadvantage can exacerbate the challenges faced by individuals with disabilities, limiting their access to resources, opportunities, and support.

Solutions for Disability Discrimination

Combating disability discrimination requires a comprehensive and multi-faceted approach, involving individuals, communities, governments, and organizations working together. Key strategies include:

• Raising Awareness and Education: Public awareness campaigns and educational programs are essential for challenging stereotypes, dispelling misconceptions, and promoting a more inclusive understanding of disability. These initiatives should target schools, workplaces, communities, and the media.
• Universal Design: Ensuring that physical and digital environments are accessible to persons with disabilities is crucial for their full participation in society. This includes accessible buildings, transportation, websites, and assistive technologies. The principles of universal design, which aim to create environments that are usable by everyone to the greatest extent possible, should be incorporated into all aspects of design and planning.
• Implementation of Legal Framework: Robust legal frameworks that protect the rights of persons with disabilities are essential for ensuring equality and justice. These laws should prohibit discrimination in all areas of life, including employment, education, healthcare, and housing. Effective enforcement mechanisms are crucial for ensuring that these laws are implemented and that individuals with disabilities have access to redressal mechanisms.
• Empowerment: Supporting persons with disabilities to advocate for their rights, participate fully in their communities, and contribute their talents and skills is vital for promoting inclusion. This includes providing access to education, training, employment opportunities, and leadership development programs.
• Inclusive Education: Inclusive education, where students with and without disabilities learn together in the same classrooms, is essential for fostering understanding, breaking down stereotypes, and creating more inclusive classrooms.
• Support Services: Access to quality rehabilitation services, assistive technologies, and support services is crucial for enabling individuals with disabilities to live independent and fulfilling lives.
• Disability Data: Collecting disaggregated data on disability within South Asian communities is essential for understanding the specific challenges faced by this population and developing targeted interventions. Further research is needed to explore the cultural and social factors that contribute to disability discrimination in these communities.
• Partnerships: Addressing disability discrimination requires collaboration and partnerships between governments, NGOs, community organizations, and individuals with disabilities. By working together, we can create a more inclusive and equitable society for all.

On Zero Discrimination Day 2025, let us not only reaffirm our commitment to building a world free from discrimination but also amplify the voices of South Asians with disabilities. Let us move beyond mere tolerance and embrace a culture of inclusion, where everyone, regardless of their abilities or background, can live a life of dignity, respect, and opportunity. By working together to dismantle barriers, challenge prejudices, and promote inclusion, we can create a more just and equitable society for all. This requires a sustained effort, a commitment to listening to and learning from the experiences of marginalized communities, and a willingness to challenge our own biases and assumptions. Only then can we truly achieve a world where zero discrimination is a reality, not just an aspiration.

موسمياتي تبديلي ۽ سنڌ جو زرعي مستقبل

موسمياتي تبديلي ۽ سنڌ جو زرعي مستقبل

سنڌ،  پاڪستان جو زرعي لحاظ کان اهم صوبو آهي. جنهن جي زرخيز زمين تي وڏي پيماني تي زرعي پيداوار ٿيندي آهي. هاڻي موسمياتي تبديلي جي  ڪري سنڌ جو هاري بدحال آهي. وڌندڙ گرمي، غير متوقع مينهن ، پاڻي جي گهٽتائي، ۽ مٽي جي خرابيءَ جي ڪري روايتي فصلن جي پيداوار ۾ ڏينهن و ڏينهن گهٽتائي ٿي رهي آهي، جيڪا لکين زراعت سان وابسطه ماڻهن جي معيشت کي متاثر ڪري رهي آهي. انهن مسئلن کي حل ڪرڻ لاءِ، سنڌ ۾ متبادل ۽ موسمياتي تبديلي جي فصلن جي پوک کي واڌارو ڏيڻ ضروري آهي. هي مضمون سنڌ جي زراعت تي موسمياتي تبديلي جي اثرن، روايتي فصلن جي گهٽ اپت لهڻ، ۽ متبادل فصلن جي  تي بحث ڪري ٿو، ان سان گڏوگڏ مستقبل جي لاءِ تجويزون پڻ  پيش ڪري ٿو

 سنڌ اندر ڏينهن و ڏينهن گرمي جو پد وڌندو ٿو وڃي جنهن جي ڪري روايتي فصل متاثر ٿي رهيا آهن. گذريل سال خريف ۽ ربيع جي فصلن جي اپت ۾ ڪافي گهٽتائي نظر آئي آهي.  مثال طور، گرمي جو اثر ڪري ڪپھ جي ڦٽڻ ، سارين ۽ ڪڻڪ جي فصلن ۾ داڻو گهٽ هجڻ جون خبرون هلن پيون. موسمي تبلي جي ڪري مينهن جي روايتي چڪر تي به اثر پيو آهي. ڏڪار ۽ ٻوڏ جي ڪري فصلن کي نقصان ٿي رهيو آهي. ڪڏهن گهٽ مينهن نه هجڻ جي ڪري ڏڪار پيدا ٿئي ٿو ته ڪڏهن گهڻي مينهن جي ڪري ٻوڏ جي صورتحال پيدا ٿئي ٿي، جيڪي ٻئي فصلن ۽ زرعي زمين لاءِ نقصانده آهن..

.موسمياتي تبديلي جي ڪري پهاڙن ۾ گليشيئرن جي ڳرڻجي ڪري ندين ۾ پاڻي جي وهڪري ۾ واڌ يا  گهٽتائي ٿيندي رهي آهي جنهن جو سڌو سنئون اثر زراعت تي ٿي رهيو آهي.. سنڌو درياھ، جيڪو سنڌ  لاءِ زندگي آهي، ۾ پاڻي جي سطح گهٽجي رهي آهي، جنهن جي ڪري زراعت کي شديد نقصان ٿي رهيو آهي 

. مٿين سببن جي ڪري سنڌ جي زمين   سم ۽ ڪلر۾ تبديل ٿي رهي آهي جنهن سان زرعي زمين جي زرخيزي ۾ گهٽتائي ٿي رهي آهي. غير مناسب ۽ آلودي  پاڻي جي ڪري مٽي ۾ سم ۽ لوڻ جو مقدار وڌي رهيو آهي، جيڪو فصلن جي پيداوار کي گهٽائي رهيوآهي موسمياتي تبديلي جي ڪري پڻ  بيمارين ۾ واڌارو ٿي رهيو آهي، جيڪي فصلن کي نقصان پهچائي رهيو آهن گرمي پد ۾ واڌاري جي ڪري ڪيترائي نئيون بيماريون پيدا ٿي رهيون آهن، جيڪي فصلن جي صحت کي متاثر ڪري رهيون آهن 

سنڌ جي زراعت ۾ روايتي طور تي ڪجھ وڏن فصلن تي ڀروسو ڪيو وڃي ٿو، جن ۾ ڪپھ، چانور، ڪڻڪ، ۽ ڪمند شامل آهن. پرموسمياتي تبديلي جي ڪري اهي فصلون خطري ۾ آهن. ڪپھ جو فصل گرمي جي دٻاءُ ۽ پاڻي جي کوٽ جي ڪري شديد متاثر ٿي رهيو آهي. گرمي جي ڪري ڪپھ جي ڦٽڻ ۾ گهٽتائي ٿي رهي آهي، ۽ پاڻي جي گهٽتائي جي ڪري فصل کي مناسب پاڻي نه ملي رهيو آهي.   چانور جي فصل کي پاڻي جي وڏي مقدار ۾ گهربل هو:ندي آهي، پر پاڻي جي کوٽ ۽ غير متوقع مينهن جي ڪري چانور جي پيداوار ۾ به گهٽتائي ٿي رهي آهي. ان سان گڌ وگڌ  ڪڻڪ نسبتا وڌيڪ خشڪي برداشت ڪندڙ فصل آهي، پر گرمي جي دٻاءُ ۽ غير متوقع مينهن جي ڪري ڪڻڪ جي پيداوار به متاثر ٿي رهي آهي ڪمند جي فصل کي به پاڻي   وڏي مقدار ۾ گهربل هوندو آهي، ۽ پاڻي جي کوٽ جي ڪري ڪمند جي پيداوار ۾ گهٽتائي ٿي رهي آهي. انهن روايتي فصلن جي پيداوار ۾ گهٽتائي جي ڪري زراعت ڪندڙن جي آمدني ۾ گهٽتائي ٿي رهي آهي، ۽ خوراڪ جي سلامتي جي خدشا به وڌي رهيا آهن.

 موسمياتي تبديلي جي اثرات کي گهٽائڻ لاءِ، سنڌ ۾ متبادل فصلن جي پوکڻ ضروري آهي. ڪجھ اهم متبادل فصلن ۾ هيٺيان شامل ٿي سگهن ٿا. جنهن ۾ ٻاڄري،  جو،  جوار۽ ڪجھ گاهن جا قسم جيڪي خشڪي کي برداشت ڪنري سگهن. اهرڙن گاهن جيئن روڊز گاھ، ڪلر مار گاھ، اللفا ، برسيم سميت مختلف گاھن جا فصلن  جي پوک کي واڌارو ڏيڻ گهرجي. اهي  گهٽ پاڻي ۾ پوکي سگهجن ٿا ۽ گرمي برداشت ڪري سگهن ٿا. انهن فصلن جي غذائي قيمت به وڌيڪ آهي، ۽ اهي خوراڪ، جانورن لاءِ کاڌو، ۽ بايو فيول جي پيداوار لاءِ استعمال ٿي سگهن ٿا . مسور، چڻا، ۽ مۡڱن جهڙيون داليون مٽي ۾ نائٽروجن وڌائي مٽي جي زرخيزي کي بهتر بڻائي سگهن ٿيون. اهي فصلن پروٽين جي لحاظ کان ٻڌل آهن ۽ خوراڪ جي سلامتي ۾ اهم ڪردار ادا ڪري سگهن ٿيون.

وڻ سنڌ ۾ ماحولياتي ۽ معاشي طور فائدو ڏيئي سگهن ٿا. وڻ ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ گئس کي جذب ڪندي موسمياتي تبديلي کي منهن ڏيڻ ۾ مدد ڪري سگهن ٿا، مٽي جي ڪٽائي کي روڪين ٿا، هوا جي معيار کي بهتر بڻائين ٿا ۽ جر جي پاڻي جي سطح وڌائين ٿا.  ان کان علاوه، وڻ، ڪاٺ جي پيداوار، ميوي جي پوک ذريعي آمدني پيدا ڪرڻ جا موقعا فراهم ڪن ٿا، ميون ۾ انب، زيتون، ٻير ۽ کجيون، تمام گهڻو منافع بخش آهن. ڪيترائي وڻ، جهڙوڪ ٻٻر ۽ سهانجڙو  ٻڪرين ۽ رڍن لاءِ کاڌي جو قدرتي ذريعو پڻ ڪم ڪن ٿا، جيڪي هارين لاءِ کاڌ خوراڪ جي قيمت گھٽائي ٿو ۽ جانورن جي صحت کي بهتر بڻائي ٿو. حڪومت کي گهرجي ته هارين کي ڪاربن ڪريڊٽ جهڙن پروگرامن حصو ڪن جيئن سنڌ سرڪار هوا جي پکن ذريعي پئسا ڪمائي ٿي. وڻن جي پوک کي ترقي ڏيڻ سان، سنڌ نه رڳو پنهنجي ماحول کي بهتر بڻائي سگهي ٿي پر پنهنجي ماڻهن لاءِ پائيدار معيشت پڻ پيدا ڪري سگهي ٿي 

 پاڻي کوٽ کي منهن ڏيڻ لاءِ ڊرپ سيرابي ۽ اسپرينڪلر سسٽم جهڙن موثر پاڻي ڏيڻ جي ٽيڪنالاجين ترقي وٺرائي وڃي، مناسب پاڻي جي وسيلن جي انتظامڪاري ڪندي برابري سطح تي پاڻي جي ورڇ کي يقيني بڻايو وڃي، موسمياتي سمارٽ زرعي طريقن ايگروفاريسٽري، ڪارپوريٽ فارمنگ، ۽ محفوظ زرعي طريقن کي ترقي ڏيڻ گهرجي، تحقيق ۽ ترقي موسمياتي تبديلي کي نظر ۾ رکندي مزاحمتي فصلن جي قسمن ۾ تحقيق ڪرڻ 

سنڌ جي زراعت کي موسمياتي تبديلي جي اثرن کان بچائڻ لاءِ متبادل فصلن جي پوک کي فروغ ڏيڻ ضروري آهي.  اناج، دالون، تيلي فصل، ۽ گاھ جا فصل سنڌ جي زراعت لاءِ وڏي صلاحيت رکن ٿا. ان سان گڏوگڏ، پاڻي جي بچاءُ، مارڪيٽ تائين رسائي، ۽ حڪومتي مدد جي ذريعي سنڌ جي زراعت کي خوشحالي ڏانهن وڌائي سگهي ٿو.

A Deeper Dive on Empowerment Persons with Disabilities in South Asia

South Asia, a region brimming with diversity and a rich cultural tapestry, is home to over 1.8 billion people. Within this vast population, millions of persons with disabilities face systemic barriers to inclusion and empowerment. While progress has been made in recent years, significant challenges remain. This blog delves deeper into the initiatives, challenges, and future directions for the empowerment of persons with disabilities across South Asia, focusing on key themes, including the crucial role of the UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities (UNCRPD) and the dedicated government departments working towards disability inclusion.

A Foundation for Change

The UNCRPD, a landmark treaty emphasizing the human rights of persons with disabilities, has been ratified by most South Asian countries. This serves as a foundational framework for disability rights in the region, guiding national policies and legislation. Here's a look at the ratification timeline for each South Asian country:

• Afghanistan: 2012
• Bangladesh: 2007
• Bhutan: 2024
• India: 2007
• Maldives: 2010
• Nepal: 2010
• Pakistan: 2011
• Sri Lanka: 2016

Following ratification, each country has established dedicated government departments or ministries to oversee the implementation of disability rights. These departments play a crucial role in developing and implementing policies, coordinating with relevant stakeholders, and monitoring progress.

• Afghanistan: Ministry of Martyrs and Disabled Affairs
• Bangladesh: Ministry of Social Welfare
• Bhutan: National Council for Persons with Disabilities
• India: Department of Empowerment of Persons with Disabilities, Ministry of Social Justice and Empowerment
• Maldives: Ministry of Gender, Family and Social Services
• Nepal: Ministry of Women, Children and Senior Citizens
• Pakistan: Ministry of Human Rights and Minority Affairs
• Sri Lanka: Ministry of Women and Child Affairs

Navigating the Challenges

Despite the legal frameworks and dedicated government efforts, significant challenges persist in empowering persons with disabilities across South Asia:

• Implementation Gaps: While laws are in place, their effective implementation remains a major hurdle. Inadequate resource allocation, weak monitoring mechanisms, and lack of coordination among different government departments often hinder progress.
• Accessibility Barriers: Physical, attitudinal, and informational barriers continue to limit the full participation of persons with disabilities in society. This includes inaccessible infrastructure, discriminatory attitudes, and lack of access to information and communication technologies.
• Societal Stigma: Negative societal attitudes and discriminatory practices remain prevalent in many communities, leading to the social exclusion and marginalization of persons with disabilities.
• Data Limitations: Reliable data on the prevalence and needs of persons with disabilities is often lacking, hindering effective policy planning and program development.
• Rural-Urban Divide: persons with disabilities in rural areas face greater challenges due to limited access to services, infrastructure, and opportunities compared to their urban counterparts.

Regional Focus

• Inclusive Education:
• Challenge: While initiatives exist, challenges remain in providing quality education, trained teachers, and accessible learning environments.
• Recommendation: Invest in teacher training, develop inclusive curricula, and ensure accessibility in schools.
• Employability:
  • Challenge: Creating inclusive workplaces and addressing employer attitudes remain critical.
  • Recommendation: Promote inclusive hiring practices, provide job training and support services, and address discriminatory employment practices.
• Accessibility:
  • Challenge: Improving physical accessibility in public buildings, transportation, and information and communication technologies is crucial.
  • Recommendation: Implement universal design principles in infrastructure development and promote the use of assistive technologies.
• Community-Based Support:
  • Challenge: Empowering local communities to support the inclusion and empowerment of persons with disabilities is essential for long-term sustainability.
  • Recommendation: Foster community-based rehabilitation programs, promote awareness campaigns, and strengthen partnerships with local organizations.
• Data:
  • Challenge: Lack of reliable data hinders effective policy planning and program development.
  • Recommendation: Invest in data collection and analysis systems to better understand the needs and challenges faced by persons with disabilities.

The Road Ahead

Empowering persons with disabilities in South Asia requires a multi-faceted approach that addresses the complex interplay of legal, social, economic, and environmental factors. A collaborative effort among governments, civil society organizations, international organizations, and the private sector is crucial for achieving sustainable and meaningful change. By addressing these challenges and fostering a culture of inclusion, South Asia can create a more equitable and just society where all individuals, regardless of their abilities, can thrive.